Działalność Muzeum

Siedzibą Muzeum Niepodległości jest pałac, wzniesiony w początkach XVIII w. Początkowo był własnością rodziny Przebendowskich, w II poł. XVIII wieku przeszedł w ręce rodu Kossowskich. Na przełomie XVIII i XIX w. pałac zaczął podupadać, właściciele nie zawsze należycie dbali o obiekt, mieściły się tam: gabinet figur woskowych, hotel, Zajazd Białostocki, restauracja Gąsiorowskiego, sala tańca, zakład piwa „bawarskiego”, fabryka guzików, zakład złotniczy. Dopiero Jan Kazimierz Zawisza po nabyciu pałacu w 1863 r. przywrócił budowli właściwy charakter.Osobliwością pałacu było wówczas umieszczenie w nim kolekcji zbiorów archeologicznych oraz ozdobienie plafonu westybulu obrazem „Światło i ciemność” Henryka Siemiradzkiego. W roku 1912 pałac przeszedł na własność ks. Janusza Radziwiłła, który urządził w nim swoją warszawską siedzibę. Służyła ona księciu, uważanemu za nieformalnego przywódcę arystokracji polskiej, jako jedno z ważnych miejsc spotkań elit społeczno-politycznych kraju do roku 1939. W okresie II wojny światowej pałac pozostał siedzibą ks. Janusza, jednak w wyniku walk powstańczych (sierpień 1944 r.) uległ znacznemu zniszczeniu. Ks. Janusz wraz z najbliższymi (jak również innymi przedstawicielami arystokracji polskiej) został w początkach 1945 r. wywieziony przez NKWD do obozu w Krasnogorsku pod Moskwą. Kiedy w roku 1947 powrócił do Polski, nowe władze państwowe przydzieliły mu skromne mieszkanie na warszawskim Mokotowie, przejmując nieruchomość ze zrujnowanym pałacem na własność. W trakcie odbudowy (1947–1949) pałac umiejscowiono na „wysepce” nowo wybudowanej arterii komunikacyjnej nazwanej Trasą W-Z. Odrestaurowany pałac stał się najpierw siedzibą Związku Zawodowego Pracowników Spółdzielczości, zaś od marca 1955 r. zaczął służyć nowej placówce – Muzeum Lenina, które zlikwidowano w roku 1989. W 1990 r. Minister Kultury i Sztuki utworzył Muzeum Historii Polskich Ruchów Niepodległościowych i Społecznych, które otrzymało siedzibę w Pałacu, zaś 12 sierpnia 1991 r. otrzymało ono nazwę Muzeum Niepodległości.W Muzeum funkcjonują obecnie trzy wystawy stałe:- „Z Orłem Białym przez wieki” – ukazująca historię Orła Białego od czasów legendarnych po współczesne, obrazująca funkcję, jaką pełniło godło, a także ukazująca jego liczne metamorfozy. Na wystawie znajdują się zdjęcia najpiękniejszych i najcenniejszych zabytków przedstawiających znak Orła Białego;

– „Polonia Restituta. O niepodległość i granice 1914 – 1921” – ilustrująca okoliczności odzyskania przez Polskę niepodległego bytu państwowego, ukazująca wysiłek i aktywność Polaków z trzech zaborów, mające na celu zbudowanie jednolitego i niepodległego organizmu państwowego, a także powojenną walkę o suwerenność kraju w 1920 roku;

– „Żeby Polska była Polską… Dzieje opozycji w PRL 1945 – 1989” – prezentująca działalność polskich środowisk niepodległościowych w dążeniu do restytucji suwerennego państwa polskiego w okresie od zakończenia II wojny światowej do powstania II Rzeczypospolitej w 1989 roku.

Muzeum organizuje ponadto wystawy czasowe, imprezy okolicznościowe z okazji obchodów ważnych rocznic, konkursy, lekcje muzealne, a ponadto ma w ofercie wystawy do wypożyczania dla innych placówek muzealnych i oświatowych. Muzeum prowadzi również działalność wydawniczą.

Muzeum zlokalizowane jest w zabytkowym obiekcie wybudowanym przez władze carskie w latach 1832–1835 za pieniądze społeczeństwa polskiego. Cytadela obsadzona silnym garnizonem miała zwiększyć kontrolę władz rosyjskich nad buntowniczą Warszawą, jednocześnie stała się kolejnym ogniwem w łańcuchu twierdz chroniących zachodnie rubieże Imperium Romanowów. W jednym z budynków, tzw. X Pawilonie powstałym w latach 1826–1828, zostało zlokalizowane centralne więzienie śledcze dla więźniów politycznych. Według szacunkowych danych przez Cytadelę przewinęło się około 40 tys. więźniów: członków tajnych organizacji niepodległościowych, uczestników powstań narodowych (zwłaszcza powstania styczniowego), działaczy polskiego ruchu robotniczego, uczestników rewolucji 1905-1907 r., manifestacji patriotycznych, strajków robotniczych. Kilkuset z nich stracono na stokach twierdzy, tysiące wywieziono stąd na katorgę bądź zesłanie syberyjskie. Wśród więźniów X Pawilonu były tak wybitne postaci polskiej historii jak Romuald Traugutt, Józef Piłsudski, Roman Dmowski, Gustaw Ehrenberg, ks. Piotr Ściegienny czy Stefan Okrzeja.Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Cytadelę przejęło wojsko polskie. We wschodnim skrzydle X Pawilonu wyeksponowano pamiątki po więźniach. W latach okupacji niemieckiej 1939-1945 Cytadela stanowiła silny punkt oparcia władz niemieckich. Po II wojnie światowej obiekt znalazł się w gestii wojska. X Pawilon wydzielono wraz z najbliższym otoczeniem i udostępniono zwiedzającym w 1963 r., w 100-lecie wybuchu powstania styczniowego, jako Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej (stanowiące od 1990 r. oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie). Obecnie jest to jedno z najważniejszych muzeów martyrologicznych na ziemiach polskich.

Muzeum Więzienia Pawiak powstało w 1965 roku z inicjatywy i przy współudziale byłych więźniów politycznych Pawiaka wg projektu prof. Romualda Gutta i inż. arch. Mieczysława Mołdawy. Budynek wzniesiono na ocalałych fundamentach VII i VIII oddziału więzienia wysadzonego przez Niemców w sierpniu 1944 roku. Podczas budowy wykorzystano większość znalezionych w czasie odgruzowywania obiektu krat, zawiasów, zamków i okuć oraz zabezpieczono wydobyte z ruin dokumenty, elementy wyposażenia i przedmioty używane przez więźniów.W skład zespołu pomnikowego Muzeum Więzienia Pawiak wchodzą ponadto: filar stanowiący fragment bramy wjazdowej, Pomnik Drzewa Pawiackiego – brązowa kopia słynnego wiązu, na którym rodziny ofiar od 1945 roku umieszczały tabliczki epitafijne, betonowy mur z blokami piaskowca okalający teren Muzeum z symbolicznymi rzeźbami projektu prof. Tadeusza Łodziany i prof. Stanisława Słoniny, a także dziedziniec więzienny z pomnikiem – obeliskiem autorstwa Zofii Pociłowskiej oraz Las Pamięci.

Ekspozycja stała – „Pawiak 1835 – 1944” – obejmuje cały okres funkcjonowania więzienia. Zasadniczą część ekspozycji stanowi zrekonstruowany w 1965 niemal w całości korytarz więzienny oddziału VII, cele z lat 1863–1918; 1918–1939; 1939–1944; cela kwarantanny i cela śmierci. Główna część ekspozycji poświęcona została okresowi okupacji niemieckiej 1939–1944. W tej części wystawy przedstawiliśmy niemiecki system okupacyjny w Polsce, dokonania Polskiego Państwa Podziemnego, różne formy walki, a także działalność konspiracyjnej siatki wewnętrznej.

Na mocy uchwały Rady Ministrów z 25 lipca 1946 r. pomieszczenia piwniczne aresztu gestapo przy al. Szucha 25 w Warszawie zostały przejęte pod zarząd państwowy. Uznane za miejsce martyrologii i bohaterstwa Polaków, miały zostać zachowane w stanie nienaruszonym. Jednocześnie podjęto decyzję o utworzeniu w tym miejscu muzeum. Otwarcie Mauzoleum Walki i Męczeństwa nastąpiło 18 kwietnia 1952 r.Najcenniejszą częścią ekspozycji są zachowane w nienaruszonym stanie korytarze, 4 cele zbiorowe, 10 izolatek i pokój dyżurnego gestapowca, gdzie odbywały się przesłuchania. Zwiedzającym udostępniono prezentację multimedialną.